Müslüman Arnavutluk - Avrupalı İslam’ın İnşasında Balkan Müslümanlarının Rolü

Giriş

Mirjam Dittrich ve Lucia Montanaro Jankovski tarafından hazırlandı

1978-1979 İran İslam İnkılabından bu yana İslam’ın yayılışı ve Batı’ya meydan okur görüntüsü uluslararası kaygıyla süregelen bir mesele oldu.

Bugün, 12,5 – 15 milyon Müslüman Avrupa Birliği’nde yaşıyor. Göçmenler ve vatandaşların 1950’de sadece 800.000 kişi oldukları kıyaslandığında İslam sadece bir dış politika meselesi değil ancak evin içini de ilgilendiren bir mesele olmuştur. Müslüman topluluklar geçtiğimiz on yıllarda hızla büyüdüler ve İslam bir çok Avrupa devletinde en çok izleyicisi olan ikinci din olarak ortaya çıktı.

Türklerin Avrupa Birliği’ne üyeliği üzerine müzakere Müslüman çoğunluğu ile bir ülkenin “Avrupa Kimliği”’nin bir parçası haline gelip gelemeyeceği sorularını doğurdu. Bundan başka, Balkanlardaki yeni Üye Devletlerin girişi yıllar içinde Birlik’in içine bazı baskın Müslüman ülkeler getirecek ve onun Müslüman nüfusunu iki katına çıkaracak.

Bu yazı Xavier Bougarel tarafından, King Baudouin Foundation (KBF – Kral Baudouin Vakfı) ile birlikte çalışan European Policy Centre’ in (EPC – Avrupa Politika Merkezi) Çok Kültürlü Avrupa ve Genişleme (Multicultural Europe and Enlargement) ile Civar Avrupa (Neighbourhood Europe) programlarındaki tartışmalardan oluşturularak yazılmıştır.

Avrupa’da “İslam ve Müslümanlar” hakkında bir proje Avrupa’daki Müslümanların entegrasyonu çevresindeki sorunların bilgi ve düşüncesini olduğu gibi Avrupa’nın İslam ülkeleri ile ilişkilerini kamçılamayı amaçlayan Multicultural Europe programının bir parçası olarak 2003 yılında oluşturuluyordu. EPC ve KBF da Şubat 2005’de Batı Balkanlar hakkında bir işbirliği başlattı ve 2005 yılında Balkanlar hakkında güçlü bir odak ortaya koydular. Bu 2006’da da böyle devam edecek. Bizim uğraşımız Balkanlardaki farklı politik, ekonomik, güvenlik ve çok kültürlülük meselelerinin onların Avrupa’ya entegrasyonu yolunda olduğu kadar Avrupa’nın bölgeye yönelik politikalarının tayin edilişinde de ehemmiyet arz eder.

Müslümanların Avrupa toplumuna Avrupalı düzeyde entegrasyonu meselesini belirlemek ve uğraşmak kolay olmadı çünkü, bu konuya has Avrupalı veya ulusal bir politika yoktu. Avrupa’daki Müslümanlar ortak bir dini inancı paylaşırken onlar geldikleri ülkelerin çeşitliliği, genel farklılıklar, dini pratiklerdeki varyasyonlar ve politik bağlılıklar sebebiyle milletlerüstü toplum şeklinde birleşmezler.

Son uluslararası olaylar, özellikle 11 Eylül ve Madrid ile Londra’daki terörist saldırılar sonrası, Avrupa’daki bir çok Müslüman için geleneksel gerilimler yaratıldı ve yanlış anlamlar, hatalı basmakalıp klişeler yayıldı. Müslüman ülkelerdeki politik gelişmeler de (Orta Doğu, Irak, Afganistan ve Balkanlar) Avrupa’daki Müslüman topluluklar hakkında bir etkiye sahipti ve hakim Avrupa hükümetleri bu meseleye büyük öncelik verirler.

Balkan savaşları sırasındaki “İslami” kuvvetlerin transferi, özellikle Bosna Hersek ve Arnavutluk'ta cihad savaşçıları ve eğitim kamplarıyla ilgili birçok rapor Balkan ülkelerindeki İslami radikalizm tehdidi hakkındaki endişeleri yükseltti. Bununla birlikte, bölgedeki savaş sırasında İran’dan, Afganistan’dan, Pakistan’dan, Suudi Arabistan’dan, Türkiye’den gelen ancak sonradan burada kalmayan sayısız “mücahid”in ardından Balkanlardan gelen tehdidin seviyesi azaldı. Ancak, Arnavutluk, Bosna Hersek, Kosova, Sancak Güney Sırbistan ve Eski Yugoslavya Makedonya Cumhuriyeti’ndeki (Makedonya Cumhuriyeti kastediliyor -ç.n-) Müslüman toplumlar için gelecek beklentisi değişkenliğini koruyor.

Bununla birlikte yazar, farklı Müslüman toplumları, Osmanlı İmparatorluğu tarafından yürütülen İslamlaştırma sürecinden daha eski bir tarih koyarak ve şimdi geniş Balkan bölgesinde kendilerini global İslam içinde yeniden uyarlayan nitelikte 4 ana halkın varlığıyla açıklar: Arnavutlar, Müslümanlar/Boşnaklar, Türkler ve Romalılar. Batı Makedonya ve Güney Kosova gibi bazı bölgelerde farklı birkaç Müslüman grup bir arada bulunur.

Politik olarak, bir tarafta,Doğu Balkanlarda yaşayan Türkçe konuşan Müslümanlar ve diğer tarafta Batı Balkanlarda yaşayan Arnavutça –ve Slavca- konuşan Müslümanlar arasında temel fark bulunur. Evvelkilerin politik talepleri azınlıkların milli statüleriyle elde edilen kültürel haklarla sınırlandırılırken sonrakilerin bölgesel otonomiden devletin federalleşmesine (Makedonya) veya bağımsızlığa (Kosova ve Bosna Hersek) kadar çok daha radikal talepleri vardır.

Bosna Müslümanları diğer Balkan Müslüman halklarına kıyasla daha düşük düzeyde bağnazdırlar. Yine de, Arnavutça konuşulan bölgelerdeki (Arnavutluk, Kosova ve Eski Yugoslavya Makedonya Cumhuriyeti) seküler eğitim sistemiyle çelişkili olarak, Bosna Hersek’teki bazı politik ve dini aktörler orduyu ve okulları yeniden İslamlaşma amaçları için kullanmayı denediler (misalen, dini eğitim savaş boyunca yarı bağımsız bir hale geldi) ancak, Bosna toplumunun içinden güçlü bir direnişle karşılaştılar.

Bu tez Komünist rejimlerin 1990’daki düşüşünden öncesi ve sonrası için dini ve politik gelişmelerin genel bir tanıtımını verdiği gibi Balkan İslam’ı ve Müslüman dünya ile bölgenin eski pan-Avrupa işgalcilerinden sonra zuhur eden İslami toplum dönemi ilişkilerini ele alıyor.

Yazar belirtir ki, sayısız büyüklükte sosyo-ekonomik ve kültürel faktörler, onların kırsal bölgelerdeki konumları ve diğer Müslüman olmayan yerel halklar ile dil ortaklığı dahil (Bosna Hersek’teki çoğulculuk buna açık bir örnektir), Balkan Müslümanlarını onların Avrupa’daki benzerlerinden farklılaştırır. Yine, Balkan Müslümanları etnik ve dini milliyetçilikler sebebiyle baskın içerikteki bölgesel politikanın bir parçasıdır. Gerçekten, Yugoslav Federasyonunun dağılmasıyla Balkan Müslümanlarının politizasyonunun farklı ulusal ve bölgesel taleplerle belirginleşmesinden ziyade, onların müşterek yerleşik İslami gelenekleriyle hareket etmeleriyle yüzleşildi.

Bu tez aynı zamanda Türklerin Avrupa Birliği’ne girişinin Balkan İslam’ı ve Avrupalı İslam’ın gelişimine hatırı sayılır bir etkisinin olacağını da savunur. Balkan Müslümanları ve Türk dini liderler arasındaki değişmelere onay Güneydoğu Avrupa’daki Neo-Selefi akımı dengeleyebilir. (Neo-Selefizm iddiaya göre İslam inancının savaşçı, aşırı ve ‘saf’ bir yorumudur).

Bununla birlikte, yazar vurgular ki, Balkanlarda İslam’ın görünürlüğünün artması muhakkak onların kaybettikleri toprakları geri almak istemesinden kaynaklanan ulusal şartlardan ve politizasyondan daha çok Balkanlı Müslüman halkların yeniden İslamlaşmasının yansıması ile eşanlamlı değildir.

Bu bağlamda, aklıma gelmişken, o zaten özel bir fenomen tarafından tanımlanıyor: Sovyet İmparatorluğunun kalıntılarının dağılışıyla (2004), Avrupa Birliği genişleme işlerini şimdi Osmanlı İmparatorluğunun mirasçısıyla anlaşmanın kenarında tutuyor. Ve iki özel durum: Balkanlardaki Müslüman ve Hıristiyanlar arasındaki ilişkilerin dikkate değer tabiatı ve eski “imparatorluk” gücünün (Türkiye) adaylık statüsü ki, onun bazı eski tebaalarıyla tam üyelikler veya adaylıklar sürdürülüyor.

Hürmete layık tüm yönleriyle bu çalışma, gittikçe artan bir ilgiyle, Avrupa entegrasyonunun geleceği için sorular yöneltiyor.

Mirjam Dittrich Avrupa Politika Merkezi’nde politika analistidir. Lucia Montanaro Jankovski ise Avrupa Politika Merkezinde program koordinatörü yardımcısıdır.

Avrupalı İslam’ın inşasında Balkan Müslümanlarının rolü

Xavier Bougarel tarafından hazırlandı.

Balkan Müslümanlarının entegrasyonu bir fırsatı olduğu kadar bir meydan okumayı da ifade eder: Bir tarafta, Avrupa entegrasyonu beklentisi bölgedeki bazı uyuşmazlıkların çözümüne yardım edebilir; diğer tarafta, Balkan Müslümanlarının tarihi tecrübesi bir “Avrupalı İslam”ın gelişmesine katkıda bulunabilir.[i]

1981’den 2004’e kadar Avrupa Birliği’ndeki tek Balkan ülkesi (Batı Trakya’da küçük bir Müslüman azınlık olmasına rağmen) neredeyse tamamı Ortodoks bir ülke olan Yunanistan idi. 2004’de Kıbrıs Avrupa Birliği’ne katıldı ancak kuzey, adanın Türk kesimi dışarıda kaldı. Gelecek yıllarda Avrupa Birliği diğer Balkan ülkelerinin katılımıyla genişleyecek. Başlangıç Bulgaristan ve Romanya olacak.

Bu meselelerin arasında yükselecek birisi çağdışı Lozan Antlaşmasının[ii] maddeleriyle örneklenen Balkan Müslümanlarının statüsüdür. Gerçek şu ki, bölgede hali hazırda devam eden sayısız çatışmalara rağmen (Kıbrıs, Bosna Hersek, Kosova, Eski Yugoslavya Makedonya Cumhuriyeti[iii]) Müslüman ve Ortodoks halkları birbiri ile mücadeleye kışkırtan genelde din ve özelde İslam değildir. Bu (statü meselesi), çatışmaların gerçek sebebidir.[iv] Bundan başka, halen Avrupa Birliğine üye 25 devletteki 11 – 12 milyon Müslüman, yaklaşık 8 milyon Müslüman’a vatan olan Balkan devletlerinin nihai katılışıyla kendi sayılarının neredeyse ikiye katlandığını görecekler.[v]

Avrupa Birliği’nin genişleme süreci ve Avrupalı İslam’ın ortaya çıkma imkanı ile Balkan Müslümanlarına has gelişim arasındaki potansiyel etkileşimlerin daha iyi anlaşılmasını kolaylaştırmada bu çalışma , bölgedeki komünist rejimlerin 1990’daki düşüşüyle canlanan politik ve dini gelişmelerdeki büyük ayrıntıları açıklamadan önce Balkan Müslümanlarının farklılığını inceleyecek.

I. Balkan Müslüman Halkları

Balkan Müslüman Haklarının Farklılığı

“Balkan Müslüman Halkları”ndan veya bir “Balkan İslam”ından bahsedildiğinde bu halkların nasıl farklı olduklarını tanımak önemlidir. Onların hepsi İslamlaştırma süreciyle meydana geldi ki, buna 14.yüzyıldan 20.yüzyıl başlarına kadar bölgedeki Osmanlı varlığı eşlik etti. Ancak onlar hiçbir şekilde homojen olarak tarif edilemezler.

Dört ana dil grubuyla (Arnavutça, Slav dilleri, Türkçe ve Roman) ilişkili Balkan Müslümanları bunun yanında gittikçe baskınlaşan ve resmileşen ulusal ve/veya etnik hatlarla da bölünüyordu (Arnavutlar, Boşnaklar, Türkler, Pomaklar[vi] ve diğerleri). Büyük çoğunluğu Hanefi mezhebine[vii] bağlı Sünni Müslümanlar iken bazıları Bektaşi (Arnavutluk ve Kosova) veya Alevi (Bulgaristan ve Yunanistan) azınlıklara[viii] aittirler. Bu, Batı Makedonya, Güney Kosova, Rodop (Yunanistan, Bulgaristan) ve Dobruca (Romanya) gibi bölgelerde birkaç farklı Müslüman halkın bir aradaki varlığını açıklar. Bu bölgeler aynı zamanda çok değişken etnik kimliklerin varlığı ile en canlı etnik “organizatörler”in arasında rekabetin olduğu yerlerdir.

Tablo 1 – Balkan Müslüman Halklarının Dil Profili (1990’ların başlarındaki tahmin)

	Arnavutça Konuşanlar	Slav dillerini Konuşanlar	Türkçe Konuşanlar	Roma (Mısırlılar)
Yunanistan	---------	30.000	90.000	------------
Arnavutluk	c. 2.440.000	c.10.000	-----------	c. 50.000
Makedonya	480.000	90.000	80.000	50.000
Bulgaristan	----------	165.000	810.000 5.000’i Tatar	125.000
Bosna Hersek	5.000	2.010.000	-----------	5.000
Eski Yugoslavya Cumhuriyeti (Kosovasız)	80.000	270.000	------------	30.000
Kosova (özerk bölge)	1.550.000	60.000	10.000	40.000
Romanya	------------	----------	50.000 25.000’i Tatar	----------
Toplam	4.355.000	2.635.000	1.040.000	300.000

Kaynak : Xavier Bougarel & Nathalie Clayer (dir.) Le nouvel Islam balkanique, op.cit. Bu tabloda rakamlar Yugoslavya Federal Cumhuriyeti için ikiye bölündü. “Yugoslavya Federal Cumhuriyeti (Kosovasız)” ve Kosova (Yugoslavya Federal Cumhuriyetinin özerk bölgesi)” Bu daha çok ayrıntı sağlamak ve onyılların politik gerçeklerinin içinde olmak için yapıldı

Balkan Müslümanlarının büyük kısmı kırsal bölgelerde yaşar ve onlar hala yaşamlarını tarım, hayvancılık ve tütüncülük ile kazanırlar. Son onyıllarda Müslüman halklar arasındaki demografik büyüme ve kırsal alandaki Hıristiyan halkların göçü belli bölgelerde etnik homojenliğe katkı sağladı (Kosova, Batı Makedonya, Sancak, Rodop).

Şehirli Müslüman elitler Doğu Balkanlarda (Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya) hemen hemen gözden kayboldular. Onların büyük göçü İstanbul ve Anadolu’yadır. Batı Balkanlarda (Bosna Hersek, Arnavutluk, Kosova ve Batı Makedonya), şehirli Müslümanların varlığı Osmanlı zamanından beri hala görülebilir ancak, orada bir tarafta, sekülerize edilen şehirli halklar ile öbür tarafta kırsal veya yeni şehirli, geleneksel dini ve kültürel pratiklere sahip halklar arasında derin ayrılıklar vardır.

Sonuç olarak, Müslüman halkların Balkanlardaki coğrafik dağılımı çok düzensizdir. 1991’e kadar halkının çoğunluğu (yaklaşık %70) İslami kültürel geçmişe sahip tek Balkan devleti Arnavutluk’tu. Yugoslavya’nın çöküşü ile diğer iki politik devlet veya devletimsi (yarı devlet) Müslüman çoğunluğu ile zuhur etti: “Bosna Hersek Federasyonu” olarak tanınan – Bosna Hersek’in[ix] iki varlığından biri- tahminen halkın %75’i Müslüman’dır; ve Kosova, son statüsü halen belli değildir, halkın %90’ı Müslüman’dır. Makedonya’da dahi büyük bir Müslüman azınlık vardır (%33). Sırbistan-Karadağ (%4.5 Kosovasız) ve Bulgaristan. Yunanistan ve Romanya göreceli olarak küçük ve Batı Trakya ile Dobruca’da çok yerel Müslüman halklara sahiptir (sırasıyla %1.5 ve %0.2 )

Tablo 2: Balkan Müslüman Halklarının Coğrafik Dağılımı

(1990’ların başlarındaki tahmin)

	Sayı (Tahmini)	Oran (Tahmini)
Yunanistan	120.000	%1.5
Arnavutluk	2.300.000	%70.0
Makedonya	700.000	%33.0
Bulgaristan	1.100.000	%12.5
Bosna Hersek	2.020.000	%46.0
Yugoslavya (Kosovasız)	380.000	%4.5
Kosova (Özerk bölge)	1.660.000	%84.9
Romanya	50.000	%0.2
Toplam	8.330.000	%13.5

Yukarıda verilen kaynak.

Dini azınlıklar için bir buçuk yüzyıl

Balkan Müslümanlarını Avrupa Birliği’nde yaşayanlardan sayısız büyüklükteki sosyo-ekonomik ve kültürel özellikler farklılaştırır ki çoğunun kırsal bölgelerde yaşaması ve yerel gayrı Müslim halk ile aynı dilleri paylaşması buna örnektir. Bundan başka, Balkan Müslüman halkları kendi içinde oluşan politik hareketliliklerin özel tipleriyle yükselen dini ve etnik milliyetçilikler tarafından baskılanan bir bölgesel jeopolitik içeriğinde parçasıdırlar.

Bu şekilde ulusal ve dini kimlikler de bir çok farklılıkla ilişkilendiriyor. Misal olarak, Bosna Hersek ve Sancak’ın Müslüman Boşnaklarının ulusal kimliği onların Ortodoks Sırplar ve Katolik Hırvatlar[x] ile aynı dili kullanmalarına rağmen dini kimlikleri temelinde gelişti. Bunun zıddına Arnavut ulusal kimliği dini ayrımlara rağmen Balkanların Arnavutça konuşan halklarının tümü temelinde oluşuyordu.

Ulusal kimliklerin maruz kaldığı çeşitli adamakıllı ve önemli bölgesel farklılıkların varlığı bu resmi daha da karmaşıklaştırır. Örneğin, Arnavut ulusal kimliği ile Müslüman dini kimlik arasındaki ilişkiler özellikle Kosova ve Makedonya’da güçlüdür. Buralarda İslam Ortodoks Sırplara ve Makedonlara karşı bir “etnik kurucu” olarak hizmet eder ve daha küçük Müslüman halkların[xi] “Arnavutlaştırılma”sını kolaylaştırır. Bu yüzden, Balkan Müslümanlarını bir bütün olarak tanımlama gereği tarihi bir tuhaflıktır.

Balkan İslam’ının belirli özellikleri yukarıda değinildiği gibi Müslümanlar ile gayrı Müslimlerin çok uzun zamandır bir arada bulunmalarından meydana gelir. Unutulmamalıdır ki, Müslüman dünyanın bir çok yerinde benzer durumlar bulunabilir ve yakın dönem Balkan tarihi 20.yüzyıl halk hareketleri sebebiyle Osmanlı döneminden miras birlikte yaşanılan bölgelerin kayboluşuna şahittir (1910 ve 1920’lerdeki Balkan ve Yunan – Türk Savaşları, 2.Dünya Savaşı ve 1991 -1999 arasındaki Yugoslavya Savaşları).

Bununla birlikte, 1878’deki Berlin Kongresi’nden 1923’deki Lozan Antlaşması’na, Osmanlı İmparatorluğunun çöküşüyle artık yerel Müslüman halklar yönetimi kaybetti. Bunun yerine onlar (en azından kısmen ) yeni bir durumun, baskın-Hıristiyan Balkan devletlerinin içinde kaldılar ve bu yüzden tamamen yeni politik ve kültürel şartlarla yüzleşiyorlardı. Onların tecrübesini Avrupa’daki bağımsız olmayan Müslüman azınlıklar olarak incelemek –onların politik, dini ve entelektüel elitleri bu meydan okumayı savundular- Balkan İslam’ının ve onun Avrupalı İslam’ın ortaya çıkmasına potansiyel katkısının kendine has özelliklerini daha iyi anlamayı kolaylaştırır.

İkinci Dünya Savaşı öncesinde Balkan devletleri Müslüman azınlıklarına uluslararası anlaşmalar yoluyla emredilen dini özgürlükleri onları devletin içinde ekonomik, politik ve kültürel marjinallikte tutmasına rağmen tanımışlardı.

Dini bakış açısıyla, yeni Balkan devletlerindeki bölgelerde İslam dinine ait kurumların varlığının sınırlandırılması Osmanlı İmparatorluğunun çekilmesinin en ziyade doğrudan doğruya sonucuydu. O zamanda, Balkan Müslüman toplumları kendilerini kendi dini kurumları etrafında yapılandırmaya yöneldiler (medreseler – dini ikici derece okullar; Vakıflar – dini bağış/gelir kurumları; Şeriat mahkemeleri) ve merkezi otoriteye bağlılıklarını bir himayecilik temelinde müzakere ettiler. Müslüman çoğunluğun bulunduğu ve politik gücün büyük kısmını Sünni elitlerin muhafaza ettiği Arnavutluk ile 1906’da kendi politik partisini kuran ve 1930’larda Bosna Hersek’i farklı bir bölgesel mevcudiyet olarak savunmak için harekete geçen Müslüman toplumun bulunduğu Bosna Hersek göreceli iki istisnaydı.

Her yerde kendi toplumlarının geri kalmışlığını suçlayan ve geleneksel elitlere meydan okuyan, komünist ve himayeci stratejileri reddederek milliyetçi ve militan ideolojileri yayan Müslüman aydınlar belirdi.

Bu akademik ve kültürel değişiklikler dini hayatta da derin değişiklilere neden oldu. İslami kurumların yeni azınlık statülerine adaptasyon ihtiyacı –ve daha genel olarak toplumun ve devletin modernizasyonu- bu yoldaki değişiklikleri teşvik etti ki, din medreselerde öğretiliyor, vakıflar kendi mütevellileri tarafından yönetiliyor ve Şeriat, Şeriat mahkemeleri tarafından tatbik ediliyordu

Geleneksel ekoller ve Sufi pratiklerinin yasallığı, batılı giysilerin adaptasyonu, kadınların statüsü ve daha genelde, İslam, ulusal kimlik ve Batı Modernizmi hakkında meydana gelen çeşitli tartışmaların yanında kimi zaman merkezi hükümet tarafından kurumların bu reformu teşvik edildi. Bu gibi tartışmalar Balkan Müslümanlarına has değilken onlar bölgedeki özel boyutlarıyla yer aldılar.

Osmanlı mirası, Kemalist devrim ve Komünist modernizasyon arasında

19. yüzyılın sonlarından itibaren Balkan Müslüman elitinin bir kısmı kendini Osmanlı İmparatorluğundan uzak tutmaya meyletti ve Batı Modernizmi ile uyumlu bir “yerel İslam”ı formüle etmeyi denedi. Sonuç olarak, seküler aydınlar ve reformist ulema Arap dünyasında, Hindistan alt kıtasında veya Çarlık Rusya’sında yeni modeller aradılar ve Cemalettin Afgani ile Muhammed Abduh’un[xii] Selefi fikirleriyle ilgilendiler

1923’de Türkiye’deki Kemalist devrim seküler aydınlar ile geleneksel elitler ve reformistler ile geleneksel ulema arasındaki tansiyonu yükseltti: Her bir meselede öncekiler Mustafa Kemal tarafından yapılan planı istekle izlerken sonrakiler Yunanistan ve Bulgaristan’da sürgünde olan anti-Kemalist liderlerle yakın ilişkileri sürdürdüler.

En sonunda, ama en azından değil, Balkan Müslüman halklarının ulusal kimliği hakkındaki sonsuz tartışmalar problemlerin onların ulus devletin prensipleriyle idare edilen Avrupalı jeopolitik bir düzenin içinde yer almalarından oluştuğunu ispatladı. Her ikisi, Osmanlı sonrası Balkanlardaki varlığını meşrulaştırma ihtiyacı ve modern Türk ulusal kimliğinin belirginleşmesi, Türkçe konuşmayan Balkan Müslümanlarını kendilerini kelimenin Osmanlı’daki dini manası ile “Türk” olarak tanımlamaktan uzaklaşmaya ve daha ziyade yerli tabiatlarını ve Osmanlı öncesi geçmişlerini vurgulamaya mecbur etti

Bununla birlikte bu durum kimliğin yeni problemlerini doğurdu. Geleneksel elitler ile kırsal ahali kendilerini “Müslüman” olarak tanımlamaya meylederken, Bosna Hersek’in modernist aydınları kendilerini İslam inancındaki “Sırplar” veya “Hırvatlar” ve Bulgaristan ile Yunanistan’ınkiler ise modern Türk ulusu kimliği ile deklare ediyorlardı. Son olarak, yurtlarında baskın olmalarına karşın Arnavutluk Müslüman toplumu kendisini Avrupa içinde bir “Kültürel Azınlık” olarak fark etti ve tedricen Arnavut ulusçuluğunun kuruluş mitlerini “Osmanlı Boyunduruğu”nu suçlama ve Arnavutça konuşanların arasında dini bölünmeleri reddetme temeli üzerine adapte etti

1930’larda Balkanlardaki politik tansiyon arttığı gibi bölgede İslamcı ve Pan-İslamcı ideolojiler zuhur etti. 1941’den itibaren 3.Reich Balkan Müslümanları arasında ulusalcı ve Pan-İslamcı duyguları patlatmayı denedi ancak Türkiye’nin savaşa Axis kuvvetleri (Almanya, İtalya, Japonya) yanında girmeyi reddetmesi ve 1943’de askeri durumun tersine dönmesi otonom bir Bosna-Hersek ve bir Büyük Arnavutluk veya Balkan Müslüman halklarının tamamını kuşatacak bir devlet oluşturma planını harap etti.

1945’te komünist rejimlerin bölgede yerleşmesi de Balkan Müslüman toplumlarının geleneksel organizasyonlarında büyük değişiklikler anlamına geliyordu. (Deniliyor ki, İslam dininin kurumlarının hala eğitim ve adalet sorumluluğunu yürüttüğü tek Balkan ülkesi Yunanistan’dır) 1940’ların sonlarında komünistler geleneksel dini kurumları söküp attılar –Yugoslavya’daki Şeriat mahkemeleri kaldırılıyor, vakıflar millileştiriliyor, medreselerin büyük çoğunluğu kapatılıyordu. Bu politika zirvesine bütün dini faaliyetlerin 1967 yılında yasaklandığı Arnavutluk’ta ulaştı. Buna zıt olarak Yugoslavya’da 1960’ların liberalleşme dönemi İslami kurumlarda yeni bir canlanma sağladı ve savaş sonrasının baskılarıyla kesilen tartışmalar yeniden başladı.

Bundan başka, ulusal gayelerin standart taşıyıcıları olan entelektüel elitlerin kayrılan gelişimi komünist dönemin modernizasyonunu hızlandırdı.

Bazı yönlerden, komünist rejimler gelişmeleri sadece hızlandırdı ki onlar zaten İkinci Dünya Savaşından önce fark edilebilir haldeydiler. Soğuk Savaşa rağmen “Osmanlı boyunduruğu”ndan ulusal kurtuluş için mücadelenin kutlanmasına ve komünist projenin modernleştirici boyutu Batı modernizmine örtülü olarak değer vermeye devam etti.

Daha somut olarak, sanayileşme ve şehirleşme, eğitimin ve serbestliğin gelişmesi ve dini aktörlerin kamusal alandan çıkarılması Balkan toplumlarının hızla sekülerleşmesini sağladı ve dini pratik keskin bir şekilde azaldı. İkinci Dünya Savaşı öncesindeki muazzam münakaşa meselesi tesettür giyimi hakkındaki deliller gösterir ki, Müslüman halklar ve özellikle şehirlerde yaşayanlar, bu işlemlerden ayrık değildi. Tesettür giyimi komünist yetkililer tarafından 1940’ların sonlarında yasaklanıyordu. Yarım yüzyıldan daha fazla bir zaman sonra o birçok Balkan Müslüman’ı tarafından kırsal hayatın ve geri kalmışlın simgesi olarak görüldü. Bunun gibi, Bosna Hersek ve Arnavutluk’taki karışık evliliklerdeki (dinler arası evlilik kastediliyor –ç.n) artış komünist modernizasyonun doğrudan sonucudur.

Balkanlarda “iyi komşuluk”un değişik kuralları ve Müslümanlar ile Müslüman olmayanlar arasında birlikte var olunan yüzyıllar farklı dini pratiklere yansır. Bununla birlikte, Müslümanların yiyecek tarzının İslami kurallara aykırılığı (alkol veya domuz tüketimi gibi) ve İslam dininin kaldırdığı ve beş yüzyıllık Osmanlı yönetiminin sonucu olmayan ancak komünist modernizasyonun beş onyılından kaynaklanan özel sınıflar yoluyla etnik sınırlar arasındaki ayrılık gevşer.

Bu bakış açısıyla, Balkan İslam’ının bir “Avrupalı İslam” olarak yüceltilmesi, dışarıdaki uzmanlar tarafından komünizm sonrası Balkanlarında Müslüman halkların “radikalleşme”si veya Balkan İslam’ının 18. yüzyıl sonunda kurulan, Şiiliğe, Sufizme ve dini teceddüde düşman olarak tanımlanan “Vahhabilik”e yönelmesi gibi endişeler beyan edildiğinden ,onun özel karakterini açığa çıkarmaktan çok gizler.[xiii]

II - 1990’dan bu yana Balkan İslam’ının Evrimi

Balkan Müslüman Halklarının Politizasyonu

Ulusal kimliklerin belirginleşmesinin artması ve yeni elitlerin zuhuru sebebiyle Komünist rejimler özerk politik aktörler olarak ortaya çıkan Balkan Müslüman halkları için kaçınılmaz şartlar yarattılar. Yine de, bu, bu rejimlerin 1990’daki nihai çöküşlerine kadar yayılan krizlerin görünen politik süreci değildi.

1989’da, Bulgaristan’da Türklerin asimilasyon kampanyası ve Sırbistan’da Kosova’nın özerkliğinin iptal edilmesi şiddetli ayaklanmalarla sonuçlandı. İzleyen yıl, çok partili sistemin uygulanmaya başlanması Bosna Hersek, sancak, Kosova, Makedonya ve Bulgaristan’daki Müslüman halkları temsil eden politik partilerin kurulmasına götürdü. Arnavutluk etnik veya dini temelli politik partilerin kurulmasını yasal olarak yasaklıyordu.[xiv]

Balkan Müslümanlarını temsil için farklı politik partilerin kurulması 1945 öncesi dönemde büyük bir kırılmaydı ki o dönemde geleneksel liderler genellikle merkezi hükümetle olan ilişkilerini müzakere etmeyi ve politik partileri himayecilik temelinde açmayı tercih ettiler. Kural olarak, yeni politik partiler seküler yönelime sahip ve Komünist modernizasyon’un ürettiği yeni elitler tarafından idare ediliyordu.

Başlıca istisna sonraları entelektüel çevreler ve eski Komünist Parti ile bağlanmış himayeci şebekelerle birleşen pan-İslamcı aktivistler tarafından kurulan Bosna Hersek’teki Demokratik Eylem Partisi’dir (SDA). Bununla birlikte, SDA başlangıçta, parçalanan Yugoslavya’daki bütün Müslüman halkları federasyon halinde birleştirmeyi denedi ki bu partiler dini temellerden ziyade etnik temeller üzerinde kuruluyordu. Ayrıca, 1990’ların dramatik durumu içinde bunlar birkaç politik rakip tarafından kendi hegomonyalarına itirazın görüldüğü on yılın başlangıcındaydılar. (Bulgaristan istisna)

Balkan Müslümanlarının politizasyonu bu nedenle demografik ve politik içeriğine güvenerek farklı şekiller alan -ki bu meydana geldi- bir tanesinin dışında genel bir fenomendir. Bu hususta ana istisna doğu Balkanların Müslüman halkları ile batı Balkanlarınki, özellikle eski Yugoslavya, arasında oluştu. Doğu Balkanlarda (Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya) Müslümanlar büyük oranda Türkçe konuşan ve merkezileşmiş ve göreceli olarak stabil devletler içinde toplam nüfusta ancak bir azınlık olan parçasıdır. Onların talepleri politik partilerin söylemi yoluyla onları kültürel haklara karşılık gelen ulusal azınlık statülerinini elde etmekle sınırladı.

Eski Yugoslavya örneğinde, Slavca –ve Arnavutça- konuşan Müslümanlar ya çoğunluğu ya da bağımsız yönetilen bölgelerdeki halkların en büyük azınlığını oluşturur. Geniş kültürel ve politik haklar kullanılabilen Komünist Yugoslavya’da bu bölgelerdeki Müslüman halklar bölgesel otonomiden (Sancak ve Güney Sırbistan’daki Preshevo Vadisi) devletin federasyona dönüştürülmesi (Makedonya) veya bağımsızlık (Kosova ve Bosna Hersek) taleplerine kadar çok daha radikal taleplerde bulundular ve Yugoslavya Federasyonunun şiddetli dağılışı ile yüzleşildi.

Gerçekte, Yugoslavya savaşları iki devletin veya Müslüman çoğunluklu yarı devletlerin zuhuru ile neticelendi: Bosna Hersek iki unsura bölündü ve Kosova, nihai statüsü çözümsüz kaldı. Yine burada, dini bölünmeler politik hayatta ancak bölgesel ve ailesel bağlar kadar bir rol oynadığından ve halkın Müslüman kesimi lehine özel taleplerde bulunan politik parti tanınmadığından Arnavutluk farklı bir örnektir.

[i] “Avrupalı İslam” tasarımı kamusal alana ortak farklı Müslüman toplulukların Avrupa’daki yaşayışını ve onların Müslüman olmayan ve yine çoğunlukla sekilerleşmiş toplumlara entegrasyonunun İslam’ın yeni yorumlarının ve pratiklerinin zuhur etmesine etkisini ilgilendirir. Diğerleri arasında bakınız, Jorgen NIELSEN, Towards a European Islam, Basingstoke:Macmillan (1999);OlivierROY,Versunislameuropéen,Paris:Esprit(1999). For a critique of the notion of a “European Islam”, see Alain ROUSSILLON, “‘Islam d’Europe’or‘Musulmanseuropéens’:reconduirel’exceptionmusulmane?”,Cahiersd’étude sur la Méditerranée orientale et le monde turco-iranien,n°34 (July 2002), pp.331-338.

[ii] Lozan Antlaşması Yunan-Türk savaşının sonunda 1923’de imzalanıyordu ve Yunanistan ile Türkiye arasında halkların değişimini dini kriterlere göre organize ediyordu. Bu antlaşma değişimden ayrık tutulan az sayıda halkın haklarını da tanımladı. (Batı Trakya Türkleri ve İstanbul’daki Rum Ortodokslar) Antlaşma Batı Trakya’nın Müslüman azınlığı için iki dilli bir eğitim sistemini düzenledi ve Yunan yetkililer tarafından atanan müftüye aile hukuku problemlerinde geniş yetkiler verilmesini garanti etti.

[iii] Bundan sonra Makedonya olarak tanıtılacak

[iv] Yugoslav savaşlarının boyutları hakkında daha fazlasını okumak için bakınız; ThomasBREMER

(Hg),ReligionundNationimKriegaufdemBalkan,Bonn:JustitiaetPax(1996);Vjekoslav PERICA, Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States, Oxford: Oxford University Press (2002).

[v] Tüm bu çalışma boyunca “Müslümanlar” veya “Müslüman halklar” kavramları onların gerçek (şimdiki, güncel) dindarlık seviyelerini dikkate almaksızın Müslüman bir aileye veya kültürel geçmişe (yeni ifadesi ile sosyolojik Müslümanlar) sahip kişileri veya halkları ifade eder. Balkan İslam’ı hakkında daha fazlasını okumak için bakınız; AlexandrePOPOVIC, L’islam balkanique.Les musulmansdusud-esteuropéendansla périodepost-ottomane, Berlin-Wiesbaden: OttoHarrassowitz (1986); Hugh POULTON & SuhaTAJI-FAROUKI(eds.), MuslimIdentityandthe BalkanState,London: Hurst (1997);and XavierBOUGAREL&NathalieCLAYER(dir.),LenouvelIslambalkanique.Lesmusulmans, acteurs du post-communisme (1990-2000), Paris: Maisonneuve & Larose (2001).

[vi] Pomaklar Bulgarca konuşan Müslümanlardır. Büyük çoğunluğu Bulgaristan’da yaşar (150 -200 bin arası) ancak Pomakların daha küçük bir kısmı (30 bin civarı) Yunanistan’ın Trakya bölgesinde yaşar. Orada Torbeşler gibi diğer Slavca konuşan Müslüman halklar da vardır ki Torbeşler Makedonca konuşur ve Makedonya’da yaşar (80 – 100 bin arası) ve yine Goraniler Makedonca’ya yakın bir lehçe konuşur ve güney Kosova’da yaşar (20 – 30 bin arası).

[vii] Sünni İslam dört temel hukuk okuluna (mezhep) sahiptir. Hanefi mezhebi Ebu Hanife tarafından 8.yüzyılda kuruldu ve Osmanlı İmparatorluğunun resmi mezhebiydi ve 1990’lara kadar Balkanlar’da tek olarak görülüyordu. Yeni Selefiler (24.nota bakınız) sıklıkla, 9.yüzyılın başlarında Ahmed ibn Hanbel tarafından kurulan katı Hanbali mezhebihe yakın olarak düşünüldü.

[viii] Bektaşilik aykırı bir sufi tarikatıdır ki en iyi, takipçilerinin 1945 öncesi toplam nüfusun %15’ini temsil ettiği Arnavutluk’ta yerleşmiştir. Alevilik avama mahsus bir dindir ki, Anadolu ve Balkanların kırsal bölgelerinde bir miktar mevcuttur ve kimi açılardan Bektaşilere benzerler. Bektaşiler ve Aleviler Muhammed peygamberin kızının eşi Ali’ye özel bir bağlılığı paylaşırlar ki bazı yabancı uzmanlar yanlış anlayarak onları Şii Müslümanlar olarak kabul ederler.

[ix] Dayton Barış Anlaşmasının 1995’de imzalanmasından bu yana Bosna Hrxersek resmi olarak iki etnik unsura bölündü: Bosna Hersek Federasyonu, sıklıkla “Boşnak – Hırvat Federasyonu” olarak tanımlanır kendisini on etnik kantona bölmüştür (beş Boşnak, üç Hırvat ve iki “ karışık” kanton) ve Republica Srpska (“Sırp Cumhuriyeti”)

[x] Diğerleri arasında bakınız; , Ludwig STEINDORFF, “Von der Konfession zur Nation:die Muslime in Bosnien-Herzegowina”, Südosteuropa-Mitteilungen, vol. XXXVII, n° 4(1997), pp. 277-290.

[xi] Diğerleri arasında bakınız; NathalieCLAYER, Religionet nationchezles AlbanaisXIXe-XXe siècles, Istanbul: Isis (2003).

[xii] Selefilik 19.yüzyılın sonlarında ortaya çıkan bir düşünce ekolüdür ve dini gelenekleri körü körüne taklidi kırmak ve dinin yorumunda yeni bir çaba başlatarak Selef-i Salihin’in dinini geri döndürmeyi istemiştir. Selefilik her ikisinde, dini reformist ve seküler ulusalcı hareketleri etkiledi ki 20.yüzyılın başlarında Müslüman dünyada ortaya çıkan bir neo-Fundamentalist veya neo-Selefi bir hareket 1970’lerden ilerisini etkileyerek büyüdü (bkz 24.note)

[xiii] 1932 yılında Suudi Arabistan Krallığı kurulduğunda Vahhabilik onun resmi mezhebi oldu.

[xiv] In1993,the AlbanianauthoritiesrefusedtoregistertheIslamicDemocraticUnionParty

(PBDI).Theydid, however, toleratethecreation ofthe Union PartyfortheRights ofMan

(PBDNJ), whichoriginally represented theGreek minority in Albania.